28 સપ્ટેમ્બર, 2023 ના રોજ, ભારત અને વિશ્વએ કૃષિ વિકાસના ક્ષેત્રના વિદ્વાન ડૉ. મોનકોમ્બુ સાંબાસિવન સ્વામીનાથનને વિદાય આપી, જેને પ્રેમથી M. S. સ્વામીનાથન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેમનું નિધન એક યુગના અંત છે પરંતુ એક કાયમી વારસો છોડી જાય છે જે માત્ર ભારતમાં જ નહીં પરંતુ સમગ્ર વિશ્વમાં કૃષિ પદ્ધતિઓ અને નીતિઓનું માર્ગદર્શન કરશે.
ભારતની હરિત ક્રાંતિના પ્રણેતા:
એમ.એસ. સ્વામીનાથનને “ભારતમાં હરિત ક્રાંતિના પિતા” તરીકે કાયમ યાદ કરવામાં આવશે. 7 ઓગસ્ટ, 1925ના રોજ તમિલનાડુના કુમ્બકોનમમાં જન્મેલા, તેમણે તેમના દેશના કૃષિ લેન્ડસ્કેપને બદલવા માટે સમર્પિત જીવનભરની સફર શરૂ કરી. 1960 અને 1970 ના દાયકામાં તેમના સ્વપ્નદ્રષ્ટા કાર્યએ ભારતના ખાદ્ય સંકટ સામે લડવા અને કૃષિ ઉત્પાદકતાને નોંધપાત્ર રીતે વધારવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી.
હરિત ક્રાંતિમાં ડૉ. સ્વામીનાથનની મહત્વપૂર્ણ યોગદાન
- ઉચ્ચ ઉપજ આપતી જાતો (HYVs): હરિયાળી ક્રાંતિના કેન્દ્રમાં ઉચ્ચ ઉપજ આપતી પાકની જાતો હતી, ખાસ કરીને ઘઉં અને ચોખા. ડૉ. સ્વામીનાથને (high-yielding crop varieties) HYV ને અપનાવવામાં સફળતા મેળવી, જેના કારણે પાકની ઉપજમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો. આ કૃષિ પરિવર્તન ભારતને ખાદ્યપદાર્થની અછતની આરેથી આત્મનિર્ભરતા તરફ લાવ્યું.
- નવીન કૃષિ પદ્ધતિઓ: તેમનું સંશોધન અને હિમાયત પાકની જાતોથી પણ આગળ વિસ્તરી છે. ડૉ. સ્વામીનાથને સુધારેલી સિંચાઈ તકનીકો, જંતુ નિયંત્રણ પદ્ધતિઓ અને જમીન વ્યવસ્થાપન સહિત નવીન કૃષિ પદ્ધતિઓને પ્રોત્સાહન આપવા માટે અથાક મહેનત કરી. ખેતી પ્રત્યેના તેમના સર્વગ્રાહી અભિગમે ભારતીય ખેડૂતોએ તેમની જમીનની ખેતી કરવાની રીતમાં ક્રાંતિ લાવી.
- ખેડૂતોનું સશક્તિકરણ: ડૉ. સ્વામીનાથન માત્ર એક વૈજ્ઞાનિક જ નહીં પરંતુ ખેડૂતોના અધિકારોના પ્રખર સમર્થક પણ હતા. તેમણે નાના અને સીમાંત ખેડૂતો દ્વારા સામનો કરવામાં આવતા પડકારોને સમજ્યા અને વાજબી ભાવો, ધિરાણની પહોંચ અને સામાજિક સહાય પ્રણાલી દ્વારા તેમની આજીવિકા સુધારવા માટે સક્રિયપણે કામ કર્યું.
- વૈશ્વિક અસર: જ્યારે ભારતમાં તેમના યોગદાનની સૌથી વધુ અનુભવ કરવામાં આવ્યો, ત્યારે ડૉ. સ્વામીનાથનનો પ્રભાવ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે વિસ્તર્યો. તેમણે ખાદ્ય સુરક્ષા અને ટકાઉ કૃષિને સંબોધિત કરવાના વૈશ્વિક પ્રયાસોમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી, સમાન પડકારોનો સામનો કરી રહેલા દેશો સાથે તેમના જ્ઞાન અને કુશળતા પૂરી પાડી.
એક વારસો જે હંમેશા યાદ રહેશે:
જ્યારે આપણે આ કૃષિ દિગ્ગજની ખોટ પર શોક વ્યક્ત કરીએ છીએ, ત્યારે એ યાદ રાખવું જરૂરી છે કે એમ.એસ. સ્વામીનાથનનો વારસો જીવંત છે. તેમના અગ્રણી કાર્યએ ભારતની કૃષિ સફળતાનો પાયો નાખ્યો, અને તેમણે આપેલા પાઠ દેશમાં કૃષિ નીતિઓ અને પ્રથાઓનું માર્ગદર્શન આપતા રહે છે.
ડૉ. સ્વામીનાથનના જુસ્સા અને સમર્પણથી પ્રજ્વલિત થયેલી હરિયાળી ક્રાંતિએ માત્ર ખાદ્ય સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરી જ નહીં પરંતુ ભારતને કૃષિ પાવરહાઉસમાં પણ પરિવર્તિત કર્યું. તે પ્રતિકૂળતાનો સામનો કરવા માટે કેવી દ્રષ્ટિ, નવીનતા અને અતૂટ પ્રતિબદ્ધતા પ્રાપ્ત કરી શકે છે તેના પુરાવા તરીકે ઊભું છે.
ડૉ. એમ. એસ. સ્વામીનાથનના નિધનથી કૃષિ અને જગતમાં એક શૂન્યતા સર્જાઈ છે. જો કે, તેમનું યોગદાન અને અસર હજુ પણ ઓછી નથી. જેમ આપણે “ભારતમાં હરિયાળી ક્રાંતિના પિતા” ને યાદ કરીએ છીએ તેમ, ચાલો આપણે તેમના પાછળ પડેલા પાઠ પર પણ વિચાર કરીએ – નવીનતાનું મહત્વ, કૃષિમાં સમાનતા અને દૂરંદેશી નેતૃત્વની સ્થાયી શક્તિ. તેમની સ્મૃતિને માન આપીને, અમે સમગ્ર માનવતાને લાભદાયી અને સર્વસમાવેશક કૃષિ પદ્ધતિઓની શોધ ચાલુ રાખીને તેમના વારસાને આગળ વધારવા માટે પ્રતિબદ્ધ છીએ.